অধ্যায়ঃ ৫
মৌলৰ পৰ্যাবৃত্ত শ্ৰেণীবিভাজন
প্ৰশ্নাৱলীঃ
1. নিউলেণ্ডছ অষ্টকৰ স্তম্ভবোৰত ড’বাৰেইনাৰৰ ট্ৰায়াড আছিলনে ? তুলনা কৰা আৰু বিচাৰি উলিওৱা ।
উত্তৰঃ নিউলেণ্ডছ অষ্টকৰ স্তম্ভবোৰত ড’বাৰেইনাৰৰ ট্ৰায়াড আছিল । যেনেঃ Li, Na আৰু k মৌল তিনিটা নিউলেণ্ডৰ শ্ৰেণীবিভাজনৰ দ্বিতীয় স্তম্ভৰ মৌল । নিউলেণ্ডৰ অষ্টক সূত্ৰমতে Li, Na আৰু k ৰ ধৰ্মৰ মিল আছে । আনহাতে, Li, Na আৰু k ড’বাৰেইনাৰৰ এটা ট্ৰায়াড আৰু ইহঁতৰ ৰাসায়নিক ধৰ্ম একে । গতিকে নিউলেণ্ডৰ অষ্টক স্তম্ভত ড’বাৰেনাৰৰ ট্ৰায়াড আছিল ।
2. ড’বাৰেইনাৰৰ শ্ৰেণীবিভাজনৰ সীমাবদ্ধতাবোৰ কি কি আছিল ?
উত্তৰঃ সীমাবদ্ধতাঃ
(১) ড’বাৰেইনাৰে মাত্ৰ তিনিটা ট্ৰায়াডহে প্ৰস্তুত কৰিব পাৰিছিল ।
(২) ড’বাৰেইনাৰে মৌলবোৰৰ পৰমাণৱিক ভৰ আৰু সিহঁতৰ ৰাসায়নিক ধৰ্মৰ মাজত কোনো সম্পৰ্ক স্থাপন কৰিব পৰা নাছিল ।
3. নিউলেণ্ডছৰ অষ্টক সূত্ৰৰ সীমাবদ্ধতাবোৰ কি কি আছিল ?
উত্তৰঃ সীমাবদ্ধতাঃ
(১) অষ্টক সূত্ৰটো কেৱল কেলছিয়াম পৰ্যন্তহে প্ৰযোজ্য হোৱা পোৱা গৈছিল । কেলছিয়ামৰ পাছত অষ্টম মৌল একোটাৰ ধৰ্মবোৰ প্ৰথমটোৰ সৈতে একেধৰণৰ নাছিল ।
(২) নিউলেণ্ডছে প্ৰকৃততে কেৱল 56 টা মৌল থকা বুলিহে জানিছিল আৰু ভৱিষ্যতেও আৰু অধিক মৌল আৱিস্কাৰ নহ’ব বুলিয়েই ধৰিছিল । কিন্তু পৰৱৰ্তী কালত অনেক নতুন মৌল আৱিস্কাৰ হোৱাত এইবোৰৰ ধৰ্মবোৰ অষ্টক সূত্ৰৰ লগত খাপ খোৱা নাছিল ।
(৩) নিউলেণ্ডেছে তেওঁৰ তালিকাখনত মৌলবোৰ সজাওঁতে কেৱল একেটা স্থানতে দুটাকৈ মৌলক স্থান দিয়াই নহয় ধৰ্মৰ মিল নথকা কিছুমান মৌলকো একেটা স্তম্ভতে অৰ্ন্তভুক্তও কৰিছে ।
(৪) নিউলেণ্ডছৰ অষ্টক সূত্ৰটোক কেৱল পাতল মৌলবোৰৰ ক্ষেত্ৰতহে ভালদৰে প্ৰযোজ্য যেন দেখা গৈছিল ।
2. গেলিয়ামৰ উপৰিও আন কোনকেইটা মৌলৰ বাবে মৌলকেইটা আৱিষ্কাৰ হোৱাৰ পূৰ্বেই মেণ্ডেলিভে তেওঁৰ তালিকাত ঠাই ৰাখি থৈ গৈছিল ? ( যিকোনো দুটা )
উত্তৰঃ মেণ্ডেলিভে তেওঁৰ পৰ্যাবৃত্ত তালিকাত গেলিয়ামৰ উপৰিও খালী স্থান ৰখা মৌল দুটা হ’ল স্কেণ্ডিয়াম (Sc) আৰু জাৰ্মেনিয়াম (Ge) ।
3. মেণ্ডেলিভে তেওঁৰ পৰ্য্যাবৃত্ত তালিকাখন যুগুতাওঁতে মানি চলা নীতিবোৰ কি কি ?
উত্তৰঃ নীতিবোৰ আছিলঃ
(১) পৰমাণৱিক ভৰৰ বৃদ্ধি ।
(২) একে ৰাখায়নিক ধৰ্ম বিশিষ্ট মৌলবোৰক একেটা বৰ্গতে ৰখা ।
4. সম্ভ্ৰান্ত গেছবোৰক এটা সুকীয়া বৰ্গত কিয় স্থান দিয়া হৈছে ?
উত্তৰঃ সম্ভ্ৰান্ত গেছবোৰৰ বাহিৰতম কক্ষটোত 8 টাকৈ ইলেকট্ৰন থাকে । গতিকে ৰাসয়নিকভাৱে এইবোৰ প্ৰায় নিষ্ক্ৰয় । গতিকে ইহঁতক একেটা বৰ্গতে ৰখা হৈছে ।
প্ৰশ্নাৱলীঃ
1. আধুনিক পৰ্য্যাবৃত্ত তালিকাই মেণ্ডেলিভৰ পৰ্য্যাবৃত্ত তালিকাত থকা আঁসোৱাহবোৰ কি দৰে দূৰ কৰিছিল ?
উত্তৰঃ আধুনিক পৰ্যাবৃত্ত তালিকাৰ সূত্ৰটো – মৌলবোৰৰ ধৰ্ম সিহঁতৰ পাৰমাণুৱিক সংখ্যাৰ পৰ্যায়ক্ৰমে সলনি হয় ।
আধুনিক পৰ্যাবৃত্ত তালিকাই মেণ্ডেলিভৰ পৰ্যাবৃত্ত তালিকাত থকা আসোঁৱাহবোৰ দূৰ কৰাৰ প্ৰক্ৰিয়াবোৰ হ’লঃ
(১) আধুনিক প্ৰৰ্যাবৃত্ত তালিকাত সমস্থানিক (isotope) বোৰক একেটা স্থানতে ৰখা হ’ল । কাৰণ সমস্থানিকবোৰৰ ভৰ সংখ্যা বেলেগ যদিও পৰমাণৱিক সংখ্যা একে ।
(২) আধুনিক পৰ্যাবৃত্ত তালিকাত একে সংখ্যাৰ যোজক ইলেকট্ৰন থকা মৌলবোৰক একেটা বৰ্গতে ৰখা হয় ।
(৩) ক’বাল্ট আৰু নিকেলৰ ভৰ সংখ্যাৰ ক্ষেত্ৰত থকা আসোৱাহ দূৰ হ’ল । ভৰ সংখ্যা মতে ক’বাল্টৰ পাৰমাণৱিক সংখ্যা 27 আৰু নিকেলৰ 28 কিন্তু পাৰমানৱিক ভৰৰ ক্ষেত্ৰত ক’বাল্টতকৈ নিকেলৰ কম । গতিকে নিকেলৰ স্থান ক’বাল্টতকৈ পিছত হয় ।
2. মেগনেছিয়ামৰ দৰে ৰাসায়নিক বিক্ৰিয়া দেখুৱাব বুলি ভবা দুটা মৌলৰ নাম লিখা । তোমাৰ এই বাচনিৰ ভিত্তি কি ?
উত্তৰঃ মৌল দুটা – বেৰেলিয়াম (Be) আৰু কেলছিয়াম (Ca) ।
কাৰণ Be আৰু Ca উভয়ে পৰ্যাবৃত্ত তালিকাৰ ২য় বৰ্গত আছে আৰু Mg ৰো বৰ্গ ২য় হয় ।
3. নাম লিখা ।
a) বহিৰতম কক্ষত এটাকৈ ইলেকট্ৰন থকা তিনিটা মৌলৰ ।
উত্তৰঃ লিথিয়াম (Li), পটাছিয়াম (K), ছ’ডিয়াম (Na) ।
b) বহিৰতম কক্ষত দুটাকৈ ইলেকট্ৰন থকা দুটা মৌল ।
উত্তৰঃ মেগনেছিয়াম (Mg), কেলছিয়াম (Ca) ।
c) পৰিপূৰ্ণ বাহিৰতম কক্ষ থকা তিনিটা মৌল ।
উত্তৰঃ হিলিয়াম (He), নিয়ন (Ne), আৰ্গন (Ar) ।
4. a) লিথিয়াম, ছডিয়াম, পটেছিয়াম – এই আটাইকেইটা ধাতু । ইহঁতে পানীৰ সৈতে বিক্ৰিয়া কৰি হাইড্ৰ’জেন গেছ মুক্ত কৰে । এই মৌলকেইটাৰ পৰমাণুৰ কিবা সাদৃশ্য আছেনে ?
উত্তৰঃ হয় আছে ।
প্ৰতিটো পৰমাণুৰে ইলেকট্ৰনীয় বিন্যাস একেধৰণৰ । যোজন ইলেকট্ৰনৰ সংখ্যা 1 তলত দেখুওৱা হ’লঃ
Li = 2.1
Na = 2.8.1
K = 2.8.8.1
b) হিলিয়াম এটা নিষ্ক্ৰয় গেছ আৰু নিয়নো নিষ্ক্ৰয় গেছ । ইহঁতৰ পৰমাণুবোৰৰ মাজত কি মিল দেখা যায় ।
উত্তৰঃ He আৰু Ne উভয়ৰে বহিৰতম কক্ষ ইলেকট্ৰনেৰে সম্পূৰ্ণ । He ৰ বহিৰতম কক্ষত 2 টা আৰু নিয়নৰ 8 টা ইলেকট্ৰন আছে । দুয়োটা সম্পূৰ্ণ কক্ষ । গতিকে ইহঁতৰ পৰংমাণুবোৰ মাজত মিল দেখা যায় ।
5. আধুনিক পৰ্য্যাবৃত্ত তালিকাত থকা প্ৰথম দহোটা মৌলৰ ভিতৰত কোনকেইটা ধাতু ?
উত্তৰঃ প্ৰথম দহোটা মৌলৰ ভিতৰত Li আৰু Be দুটা ধাতু ।
6. পৰ্য্যাবৃত্ত তালিকাত স্থান বিবেচনা কৰি তলৰ মৌলকেইটাৰ কোনটো আটাইতকৈ বেছি ধাতৱধৰ্মী হ’ব বুলি অনুমান কৰিবা ?
Ga, Ge, As, Se, Be ।
উত্তৰঃ Be আটাইতকে বেছি ধাতৱ ধৰ্মী । কিয়নো ই পৰ্যাবৃত্ত তালিকাৰ একেবাৰে বাওঁফালে থকা মৌল ।
অনুশীলনীঃ
1. পৰ্যাবৃত্ত তালিকাৰ পৰ্যায়বোৰত বাওঁফালৰ পৰা সোঁফাললৈ যাওঁতে ঘটা পৰিৱৰ্তনৰ প্ৰকৃতিৰ ওপৰত আগবঢ়োৱা তলৰ উক্তি সমূহৰ কোনটো উক্তি শুদ্ধ নহয় ?
(a) মৌলবোৰ কম ধাতৱধৰ্মী হৈ পৰে ।
(b) যোজক ইলেকট্ৰনৰ সংখ্যা বাঢ়ে ।
(c) পৰমাণুবোৰ সিহঁতৰ যোজক ইলেকট্ৰন অধিক সহজে হেৰুৱায় ।
(d) অক্সইডবোৰ বেছি আম্লিক হৈ পৰে ।
উত্তৰঃ (c) পৰমাণুবোৰ সিহঁতৰ যোজক ইলেকট্ৰন অধিক সহজে হেৰুৱায় ।
3. কোনটো মৌলৰ আছে
(a) ইলেকট্ৰনপূৰ্ণ দুটা কক্ষ ?
উত্তৰঃ a) Ne – 2.8
(b) 2, 8, 2 ইলেকট্ৰনীয় বিন্যাস ?
উত্তৰঃ Mg
(c) যোজক কক্ষত চাৰিটা ইলেকট্ৰনৰে সৈতে মুঠ তিনিটা কক্ষ ?
উত্তৰঃ Si – 2 . 8 . 4
(d) যোজক কক্ষত তিনিটা ইলেকট্ৰনৰে সৈতে মুঠ দুটা কক্ষ ?
উত্তৰঃ B – 2 . 3
(e) দ্বিতীয় কক্ষত প্ৰথম কক্ষৰ দুগুণ ইলেকট্ৰন ?
উত্তৰঃ C – 2 . 4
4. a. পৰ্যাবৃত্ত তলিকাত ব’ৰণৰ সৈতে একেটা স্তম্ভকে থকা মৌলবোৰৰ কি কি সাধাৰণ ধৰ্ম আছে ?
উত্তৰঃ a) পৰ্যাবৃত্ত তালিকাত ব’ৰণৰ স্থান হ’ল – ২ য় পৰ্যায়ৰ 13 বৰ্গ । ইয়াৰ যোজ্যতা 3 গতিকে পৰ্যাবৃত্ত তালিকাত বৰণৰ লগত স্থান পোৱা মৌলসমূহৰ যোজ্যতা 3 ।
b) পৰ্যাবৃত্ত তালিকাত ফ্লুৰিনৰ সৈতে একেটা স্তম্ভকে থকা মৌলবোৰৰ কি কি সাধাৰণ ধৰ্ম আছে ?
উত্তৰঃ পৰ্যাবৃত্ত তালিকাত ফ্ল’ৰিনৰ স্থান ২ য় পৰ্যায়ব 17 বৰ্গ । 17 বৰ্গৰ আন মৌলসমূহক একেলগে হেল’জেন পৰিয়াল বোলে । ইহঁতৰ যোজ্যতা -1 আৰু ইহঁতে আন মৌলৰ লগত আয়নীয় ৰান্ধনিৰ বান্ধ খাই হেলাইড যৌগ গঠন কৰে ।
5. এটা পৰমাণুৰ ইলেকট্ৰনীয় বিন্যাস হ’ল 2, 8, 7 ।
a. এই মৌলটোৰ পৰমাণৱিক সংখ্যা কি ?
উত্তৰঃ পাৰমাণৱিক সংখ্যা = 17 ।
b. তলৰ মৌলবোৰৰ কোনটোৰে সৈতে ইয়াৰ ৰাসায়নিক সাদৃশ্য থাকিব ? (বন্ধনীৰ ভিতৰত পাৰমাণৱিক সংখ্যাবোৰ দিয়া হৈছে)
N(7), F(9), P(15), Ar(18)
উত্তৰঃ F(9) ৰ লগত সাদৃশ্য থাকিব ?
6. পৰ্যাবৃত্ত তালিকাত তিনিটা মৌল A, B আৰু C ৰ স্থানসমূহ তলত দেখুওৱা হৈছে ।
16 বৰ্গ 17 বৰ্গ
– –
– A
– –
B C
a) মৌল A ধাতুনে অধাতু ?
উত্তৰঃ A অধাতু কিয়নো ই 17 বৰ্গত আছে ।
b) C মৌলক A তকৈ বেছি সক্ৰিয়নে কম সক্ৰিয় ?
উত্তৰঃ C মৌল A তকৈ কম সক্ৰিয় ।
C) C মৌলটো আকাৰত 8 তকৈ ডাঙৰনে সৰু ?
উত্তৰঃ সৰু হ’ব ।
d) মৌল A কেনে ধৰণৰ আয়ন, কেটায়ন বা এনায়ন গঠন কৰিব ?
উত্তৰঃ A মৌল 17 বৰ্গত আছে । ইয়াৰ যোজ্যতা -1 হ’ব । অৰ্থাৎ ই ইলেকট্ৰন গ্ৰহণ কৰি ঋণাত্মক আয়ন গঠন কৰিব অৰ্থাৎ এনায়ন গঠন হ’ব ।
7. নাইট্ৰ’জেন (পৰমাণৱিক সংখ্যা 7) আৰু ফছফ’ৰাছ (পাৰমাণৱিক সংখ্যা 15) পৰ্য্যাবৃত্ত তালিকাৰ বৰ্গ 15 ত থাকে । এই মৌল দুটাৰ ইলেকট্ৰনীয় বিন্যাস লিখা । ইহঁতৰ কোনটো বেছি বিদ্যুৎঋণাত্মক হ’ব আৰু কিয় ?
উত্তৰঃ নাইট্ৰজেনৰ ইলেকট্ৰনীয় বিন্যাস = 2,5
ফছফ’ৰাছৰ ইলেকট্ৰনীয় বিন্যাস = 2,8,5
নাইট্ৰজেনৰ নিউক্লিয়াছ আৰু কক্ষপথৰ ইলেকট্ৰনৰ মাজৰ স্থিতি বিদ্যুৎ আকৰ্ষণ ফছফ’ৰাছতকৈ বেছি হ’ব কিয়নো ফ’ছফ’ৰাছৰ আকাৰ নাইট্ৰজেনতকৈ ডাঙৰ । অৰ্থাৎ নাইট্ৰজেনৰ বিদ্যুৎঋণাত্মকতা বেছি হ’ব ।
8. পৰমাণু এটাৰ ইলেকট্ৰনীয় বিন্যাস আধুনিক পৰ্যাবৃত্ত তালিকাত তাৰ স্থানৰ সৈতে কি দৰে জড়িত হৈ আছে ?
উত্তৰঃ মৌলৰ অৱস্থান, ইয়াৰ ইলেকট্ৰনীয় বিন্যাসৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰে । যোজক ইলেকট্ৰনে বৰ্গৰ সংখ্যা নিৰূপন কৰে । অৰ্থাৎ যি মৌল অথবা পৰমাণুৰ যোজক ইলেকট্ৰনৰ সংখ্যা 1, ই প্ৰথম বৰ্গত অৰ্ন্তভুক্ত হ’ব । ইলেকট্ৰনৰ কক্ষপথৰ সংখ্যাই মৌলটো কোনটো পৰ্যায়ত স্থান ল’ব সেইটো নিদিষ্ট কৰে ।
9. আধুনিক পৰ্যাবৃত্ত তালিকাত কেলছিয়াম (পৰমাণৱিক সংখ্যা 20) 12, 19, 21 আৰু 38 পৰমাণৱিক সংখ্যা বিশিষ্ট মৌলকেইটাৰ দ্বাৰা পৰিবেষ্টিত হৈ আছে । এইকেইটাৰ কাৰ কাৰ ভৌতিক আৰু ৰায়ায়নিক ধৰ্মসমূহ কেলছিয়ামৰ সৈতে মিলে ?
উত্তৰঃ কেলছিয়ামৰ (ca) পৰমামৱিক সংখ্যা = 20
ইলেকট্ৰনীয় বিন্যাস = 2, 8, 8, 2
গতিকে ইয়াৰ যোজক ইলেকট্ৰনৰ সংখ্যা = 2
যোজ্যতা = 2
গতিকে উল্লেখিত যি মৌলৰ যোজক ইলেকট্ৰনৰ সংখ্যা 2 হ’ব, সিয়ে Ca ৰ লগত মিলিব ।
পাৰমাণৱিক সংখ্যা = 12
ইলেকট্ৰনীয় বিন্যাস = 2, 8, 2
পাৰমাণৱিক সংখ্যা = 19
ইলেকট্ৰনীয় বিন্যাস = 2, 8, 8, 1
পৰমাণৱিক সংখ্যা = 21
বিন্যাস = 2, 8, 8, 3
পাৰমাণৱিক সংখ্যা = 38
ইলেকট্ৰনীয় বিন্যাস = 2, 8, 18, 8, 2
গতিকে দেখা গ’ল 12 আৰু 38 পাৰমাণৱিক সংখ্যা যুক্ত মৌলৰ ৰাসয়নিক আৰু ভৌতিক ধৰ্মসমূহ Ca ৰ লগত মিলে ।
10. মেণ্ডেলিৰ পৰ্যাবৃত্ত তালিকা আৰু আধুনিক পৰ্যাবৃত্ত তালিকাৰ মৌলৰ শ্ৰেণীবিভাজনৰ তুলনা কৰা ।
উত্তৰঃ
| মেণ্ডেলিভৰ পৰ্যাবৃত্ত তালিকা | আধুনিক পৰ্যাবৃত্ত তালিকা |
| (1) মেণ্ডেলিভৰ তালিকা পাৰমাণৱিক ভৰৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি সজা । | (1) আধুনিক পৰ্যাবৃত্ত তালিকা পাৰমাণৱিক সংখ্যাৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি সজা । |
| (2) সংক্ৰমণশীল মৌলৰ পৃথক কৰা হোৱা নাই । | (2) সংক্ৰমণশীল মৌল পৃথক কৰা হৈছে । |
| (3) মেণ্ডেলিভৰ তালিকাই মৌলৰ ধৰ্মৰ পুনৰাবৃত্তিৰ কোনো কাৰম দিব নোৱাৰিলে । | (3) এই তালিকাই ইলেকট্ৰনীয় সজ্জাৰ ভিত্তিত মৌলৰ ধৰ্মৰ পুনৰাবৃত্তিৰ বিষয়ে স্পষ্ট বৰ্মনা দিছে । |
| (4) মেণ্ডেলিভৰ তালিকাত 8 টা বৰ্গ আৰু 6 টা পৰ্যায় আছে । | (4) 18 টা বৰ্গ আৰু 7 টা পৰ্যায় আছে । |